Tijdelijk straatmeubilair: de overheid en haar nieuwe speeltje

Barcelona en de Superblocks, Berlijn en de Kiez-Parklets, Milaan en het Strade Aperte project, München en de Schanigarten: Steeds meer lokale overheden promoten en ondersteunen actief tijdelijke straatmeubilairprojecten – en vaak met veel participatie. Klinkt op het eerste gezicht geweldig, maar dat is het niet per se. Stedelijke ruimtes kunnen ook hun kwaliteiten verliezen door tijdelijk straatmeubilair of de promotie ervan.

De trottoirs in München mochten blijven staan tot eind november 2021 na het besluit van de gemeenteraad. Tegelijkertijd blijven de tuinen echter van april tot oktober een integraal onderdeel van de openbare straatruimte. Een nieuwigheid: de extra buitenbarretjes op openbaar terrein waren eigenlijk bedoeld als noodoplossing voor de horeca, die getroffen was door de pandemie van het coronavirus. Sindsdien zijn ze een vast onderdeel geworden van de straten van München. Tot grote ergernis van veel mensen die op zoek zijn naar een parkeerplaats: De Schanigarten staan meestal op parkeerplaatsen (en/of trottoirs) en nemen dus de bijbehorende parkeerplaats in beslag. Geen gemakkelijke kwestie in München.

Kroegentuinen in München: Niet langer gratis

De term en het idee van de Schanigarten zelf komen oorspronkelijk uit Oostenrijk en zijn sinds kort vanzelfsprekend in München. Na München volgden andere steden met deze speciale oplossing (waaronder bijvoorbeeld Berlijn), waarbij het gebruik van openbare voetpaden en parkeerplaatsen voor buitenhoreca werd toegestaan – aanvankelijk zonder extra speciale gebruikskosten. In München is het allemaal niet meer gratis: volgens muenchen.de (vanaf 2021) moeten handelaren een administratieve vergoeding van 180 euro betalen bij de eerste aankondiging, die alleen wordt kwijtgescholden tijdens actieve coronavirusbeperkingen. Daarnaast moet er jaarlijks een speciale gebruiksvergoeding worden betaald. Dit is afhankelijk „van de betreffende straatgroep“. Restaurateurs betalen dan tussen de 16 en 77 euro per vierkante meter. Met een gemiddelde grootte van twee parkeerplaatsen in de lengte (twee meter bij 5,70 meter), d.w.z. 22,8 vierkante meter, resulteert dit in een jaarlijkse speciale gebruiksvergoeding van 364,80 tot 1.755,60 euro per trottoir.

Met het besluit van de gemeenteraad van München ten gunste van terugkerende trottoirtuinen is dit een interessant voorbeeld van een post-coronastad – als je daar al van kunt spreken. Een maatregel geboren uit de noodsituatie van het coronavirus verandert de stedelijke ruimte van München met behulp van een interventie die actief wordt gepromoot door de groen-rode regering van het stadhuis van München. Dit is niet alleen een voorbeeld op het gebied van tijdelijk straatmeubilair, maar het is ook een mijlpaal in de manier waarop de overheid omgaat met openbare parkeerplaatsen.

Tijdelijk meubilair als nieuwe planningsmethode

Het stedelijke fenomeen van tijdelijk straatmeubilair is niet nieuw. We verstaan hieronder al het meubilair in stedelijke ruimten dat voor een beperkte periode in privé-, semi-openbare en openbare ruimten staat. Het spannende is: In de afgelopen tijd is de manier waarop de verschillende belanghebbenden omgaan met tijdelijk straatmeubilair drastisch veranderd. Waar particulieren of initiatieven vroeger op eigen initiatief de stedelijke ruimte veranderden, zijn er nu nieuwe mechanismen in werking getreden – soms onder leiding van lokale planningsafdelingen. De Schanigärten zijn slechts één voorbeeld – net als de Parklets in Berlijn, de Superblocks in Barcelona en de Strade Aperte in Milaan. Al deze projecten hebben gemeen dat ze in hun basisstructuur geen permanente ruimtelijke ontwerpen zijn, in theorie van de ene dag op de andere kunnen worden ontmanteld en actief worden gepromoot door de plaatselijke planningsinstantie.

Felix Lüdicke van het planbureau raumzeug uit München bevestigt deze indruk in een interview: „Tijdelijk meubilair dat door mensen zelf wordt opgezet, heeft altijd bestaan. Maar nieuw is dat de publieke sector tijdelijk straatmeubilair bewust gebruikt als ontwerpinstrument en er expliciet toestemming voor geeft.“ Volgens de landschapsarchitect vlogen veel van dit soort projecten voorheen onder de radar en werden ze geaccepteerd door bewoners. „Projecten met dit karakter vonden in Duitsland minder plaats in krappe en dichtbevolkte steden, maar eerder waar ruimte was – bijvoorbeeld in Oost-Duitse steden met meerdere brownfields. Het idee dat tijdelijk meubilair zorgt voor toe-eigening bestaat al lang, maar dat het wordt gebruikt als planningsmethode is nieuw,“ zegt Lüdicke.

Piazza Zenetti: vier jaar overtuigingskracht

Felix Lüdicke en zijn raumzeug-collega Johann-Christian Hannemann zijn sinds 2018 verantwoordelijk voor het (semi-)tijdelijke project Piazza Zenetti in de wijk Schlachthof in München. In opdracht van het planbureau van München ontwikkelden zij Zenettiplatz van een desolate parkeerplaats zonder verblijfskwaliteit tot een mobiliteitsstation inclusief een tijdelijke buurtontmoetingsplek. Piazza Zenetti is nu aan zijn vijfde jaar bezig. Deze tijd was ook nodig om het lokale wijkcomité en veel critici van het idee te overtuigen. Hannemann en Lüdicke voerden regelmatig discussies over de vraag of het plein überhaupt wel gebruikt werd en of tien parkeerplaatsen niet verstandiger zouden zijn. Tegelijkertijd werden de planners van het plein herhaaldelijk bekritiseerd voor „gentrificatie“, waarbij ze beweerden dat ze het functioneren van de piazza in scène zetten en dat de omwonenden het plein helemaal niet gebruikten.

Er zijn nog steeds kritische geluiden, maar tegelijkertijd heeft Piazza Zenetti zich ook gevestigd als een openbare open ruimte in de directe omgeving van het onlangs geopende Volkstheater München (voor meer over de architectuur van Lederer Ragnarsdóttir Oei, zie onze collega’s bij Baumeister). Naast de Schanigärten is Piazza Zenetti een goed voorbeeld van de nieuwe openheid van het bestuur van München om tijdelijke straatmeubilairprojecten actief te promoten en te initiëren en de ontwikkeling ervan over te laten aan zowel de opdrachtgevende planners als lokale belanghebbenden zoals het wijkcomité en de bewoners.

Nieuw bestuurlijk gebied

Op de vraag wat er ten grondslag ligt aan het toenemende aantal tijdelijke straatmeubilairprojecten met gemeentelijke steun, zegt Felix Lüdicke: „Het is een mix van verschillende ontwikkelingen. Ik zie de oorsprong van de projecten in kunst en cultuur. Het concept van installatie komt uit de kunst. In land art, openbare kunst, maar ook in street art zijn veel modellen te vinden voor een expressieve, ruimtelijk effectieve aanpak: kleurrijke, opvallende, knallende werken. Het idee van tussentijds gebruik komt ook uit de cultuur. Innovatieve ideeën voor braakliggende terreinen en leegstaande gebouwen werden hier al vroeg gevonden. Maar niet alleen de omgang met ruimtes, ook de ontwikkelingsprocessen hadden invloed op de planningsdisciplines en hun benadering van projecten.“ Dit is nu veel meer participatief.

Vooral overheden zijn moediger geworden, zegt Lüdicke: „Voor tijdelijke projecten is meer moed nodig omdat er hier geen vaste procedures zijn. Je moet de starre principes van onderhoud en aansprakelijkheid loslaten en je op onbekend bestuurlijk terrein begeven.“ Volgens Lüdicke stimuleert dit alles, in combinatie met een toegenomen verlangen naar democratisering en de mogelijkheid van de bevolking om „een verschil te maken“, het toenemende aantal tijdelijke projecten.

„Openbare ruimte is er om te discussiëren“

Vanuit het perspectief van Felix Lüdicke moet er een onderscheid worden gemaakt tussen twee vormen van tijdelijke straatmeubilairprojecten: tussen a) het tijdelijke gebruik van een afgewerkte ruimte – waar het gebruik wordt uitgeprobeerd – en b) een feitelijke tijdelijke installatie als ruimtevormend element dat zowel nieuwe gebruiken als nieuwe ruimtelijke composities laat zien. Een voorbeeld van vorm a) zou een klassiek tijdelijk gebruik zijn, terwijl Piazza Zenetti onder b) zou vallen omdat het de ruimte actief verandert. Beide vormen zijn experimenten; bij beide moet echter altijd worden besloten of ze permanent of tijdelijk zijn.

Volgens Lüdicke kan een tijdelijke installatie nooit een ontwerp voor de lange termijn vervangen. Het kan echter wel de weg ernaartoe vormen. En dat is volgens Felix Lüdicke ook de grote kans van tijdelijke projecten. Bovenal maken ze een publieke discussie mogelijk over en in de openbare stedelijke ruimte en daarmee een verdere ontwikkeling van bestaande structuren. Je kunt nooit alle betrokkenen overtuigen van de nieuwe ideeën, maar daar gaat het ook niet om, zegt Lüdicke. Door tijdelijke ruimtelijke ontwerpen kunnen nieuwe opties worden geïdentificeerd. Met behulp van de projecten krijgt de openbare ruimte zijn oorspronkelijke functie weer terug – die van een ruimte voor discussie. „Het is een ongelooflijk belangrijke taak van de openbare ruimte om een plek te hebben om te discussiëren,“ zegt Felix Lüdicke. Een andere belangrijke kans zou ook zijn dat bij tijdelijke projecten maatregelen – zoals het ontwerpen en onderhouden van verhoogde bedden – direct mogelijk zijn en betrokken bewoners niet vijf tot tien jaar hoeven te wachten om de ruimte actief te gebruiken.

Gevaar: burgers als planners

In een interview met G+L ontkent Felix Lüdicke de vraag of tijdelijke projecten politieke besluitvormers mazen in de wet bieden, omdat ze niet voor of tegen een bouwproject hoeven te beslissen. Zijn ervaring is dat politieke discussies er niet eenvoudiger op worden als er voor tijdelijke projecten wordt gekozen. Ze zouden zelfs gecompliceerder kunnen worden omdat de weg naar de uiteindelijke beslissing langer en meer participatief is, zegt de landschapsarchitect.

Wat hij ook bekritiseert aan de projecten is hoe klassieke ontwerptaken, waarvoor planners zijn opgeleid en getraind, door de overheden worden uitbesteed aan burgerinitiatieven of particulieren. Het doel is om kosten te besparen. „Er zijn professionals nodig om een tijdelijk project te ontwerpen en te plannen. De projecten van burgerinitiatieven suggereren gemakkelijk dat iedereen het kan. Maar dat is niet waar. Achter elk van deze projecten zit een enorme hoeveelheid werk, aanvragen en vergunningen die beheerd moeten worden, maar ook het creatieve denkproces,“ zegt Lüdicke.

Hij merkt op dat steeds meer besluitvormers in politiek en bestuur uit kostenoverwegingen vertrouwen op betrokkenheid van burgers in plaats van op planningsexpertise. Dit leidt tot veel frustratie bij burgers, maar ook niet tot de gewenste resultaten. Ergo: de stedelijke ruimte lijdt onder een gebrekkige planning en ontwerpaanpak. Als je een project wilt, moet je er ook geld voor uittrekken. Tegelijkertijd hebben planners de plicht om voor hun vak op te komen en hun competenties dienovereenkomstig te verdedigen.

Staat de Europese planningscultuur op het punt te veranderen?

In ons nummer van november 2021 richten we ons op de bank als ontwerpoptie voor intelligente planning. De in dit nummer gepresenteerde projecten van Franz Reschke (Überlingen), relais (Koblenz-Asterstein), INCH Furniture (Lausanne), SWUP (Travemünde) en Topotek 1 (Parijs) zijn allemaal permanente ontwerpen die op verschillende manieren zijn ontwikkeld en waarbij tijdelijke maatregelen als ontwikkelingsstrategieën grotendeels niet of slechts in gedeeltelijke ruimtes mogelijk zouden zijn geweest – al was het maar vanwege de grootte van de locatie.

Tegelijkertijd suggereert de trend naar het proactief promoten van tijdelijke projecten een verandering in de manier waarop overheden omgaan met de ontwikkeling van hun openbare open ruimten die niet ontkend of geminimaliseerd mag worden. Dit is immers waar de expertise van planners ligt, die – als de vrees van Felix Lüdicke juist is – snel uit hun handen zou kunnen worden genomen uit kostenoverwegingen. Bovendien is het toenemende aantal tijdelijke participatieprojecten ook een voorbode van een daadwerkelijke verandering op lange termijn in de planningscultuur in Europa, waarvoor planners op hun beurt over de juiste kwalificaties op het gebied van matiging en participatie zouden moeten beschikken. Met andere woorden, in het G+L boekje presenteren we alleen permanente projecten zonder grote, voorafgaande participatieprocessen. Over twee jaar kan het er echter heel anders uitzien en daar moeten we op voorbereid zijn.

Felix Lüdicke, onze dialoogpartner

Felix Lüdicke studeerde aan de Technische Universiteit van München met gaststages in Berlijn en Kopenhagen en richtte in 2008 samen met Korbinian Lechner het kunstenaarscollectief raumzeug op. Sinds 2010 is hij onderzoeksassistent aan de TU München bij de leerstoel Landschapsarchitectuur en Openbare Ruimte, gespecialiseerd in artistieke interventie en participatie.

G+L 11/21 is gewijd aan de stedelijke meubelklassieker bij uitstek: de bank. Lees het hoofdartikel van hoofdredacteur Theresa Ramisch en ontdek welke projecten we in dit nummer aan je voorstellen. Je vindt het novembernummer 2021 in onze winkel.

Je vindt meer artikelen over spannende parkletprojecten in onze speciale rubriek: Parklets