Tentoonstelling over Isamu Noguchi

Isamu Noguchi was niet alleen ontwerper en beeldhouwer, maar ook tuinkunstenaar. Een van zijn beroemdste tuinen is waarschijnlijk de Tuin van de Vrede bij het UNESCO-hoofdkwartier in Parijs. Zijn werken zijn momenteel te zien in het Ludwig Museum in Keulen. Frank Maier-Solgk was voor ons ter plaatse.

Beeldhouwer, ontwerper, tuinkunstenaar. Isamu Noguchi, geboren in 1904 in de VS als zoon van een Japanse dichter en een Amerikaanse schrijver, was een beetje van elk en tegelijkertijd alles in één. In Europa was hij vooral bekend als ontwerper; zijn verschillend afgeronde, gewichtloze Akari lampenkappen (Akari, Japans voor licht) van bamboe en Japans washi papier, die dankzij een Zweedse meubelzaak in elke tweede tienerkamer aan het plafond hingen, werden populair. Dat Noguchi inderdaad kan worden beschouwd als een beeldhouwer van het avant-gardistische modernisme en ook een belangrijke tuinontwerper was, wiens tuinbouwsporen op drie continenten te vinden zijn, kun je nu zelf zien in het Ludwig Museum in Keulen.

Voor het eerst sinds lange tijd wijdt het museum een uitgebreid retrospectief aan deze kunstenaarsfiguur, die afwisselend culturen en beroepen uitoefent; er worden ongeveer 150 werken uit alle creatieve fasen getoond, waarbij de tentoonstelling de nadruk legt op de sculpturale kant (curator: Rita Kersting), maar ook de raakvlakken onthult tussen de beroepen, die lang niet zo gescheiden zijn als ze op het eerste gezicht lijken: Is een tuin niet ook ontworpen natuur en spelen stenen geen belangrijke rol in een tuin – althans volgens de traditionele Zen-visie? Stenen, waarvan de vormen op hun beurt herhaaldelijk werden gemodelleerd door moderne beeldhouwers. Noguchi zag zijn lampen minder als designproducten dan als het resultaat van een formele verkenning van het idee om traditie (materiaal) en moderne technologie (elektriciteit) te combineren op een moeiteloze, alledaagse manier – bijna in de zin van een begrip van kunst als sociale praktijk.

Het vermijden van conventionele kunsthistorische categoriseringen, de poging om kunst te integreren in de sociale omgeving en de bijna vanzelfsprekende verbanden tussen toegepaste en autonome kunst zijn allemaal constanten in Noguchi’s werk. We komen ze in verschillende variaties tegen in de tentoonstelling in Keulen: meteen aan het begin in de eerste zaal zien we een „Tsukubai“, een vijfhoekige granieten sculptuur met een met water gevulde depressie in het midden. Het werk, dat duidelijk machinaal is vervaardigd, is een moderne variant op het wasbekken dat in Japan werd gebruikt voor de wassing en dat vaak bij de ingang van heilige plaatsen werd geplaatst.

Toekomstig mobiel voor James Bond

Helemaal aan het einde van de tentoonstelling staat een van zijn beroemdste speelsculpturen, de „Play Sculpture“ uit 1965 (112,7 x 261,6 x 261,6 centimeter), gemaakt van glanzend rood staal, opgesteld in het Ludwig Museum en is beschikbaar voor jongere bezoekers in Keulen om te proberen erop te zitten of te klimmen. De oorsprong van Noguchi’s voortdurend gezochte combinatie van beeldhouwkunst en aanverwante beroepen ligt al in zijn vroege jaren. Aan het eind van de jaren 1920 ontmoette hij de architect en technisch visionair Buckminster Fuller, met wie hij een model ontwierp van een gestroomlijnde auto van de toekomst die ook in een vroege James Bond-film te zien zou zijn. Iets later was zijn samenwerking met de legendarische Amerikaanse danseres en danslerares Martha Graham, voor wie hij vanaf de jaren 1930 toneeldecors ontwierp, nog intensiever en testte zo de theatrale verbinding tussen beeldhouwkunst en toneelruimte, die belangrijk werd voor latere, grotere projecten.

Speelsculpturen van Isamu Noguchi

Het is waarschijnlijk niet overdreven om te stellen dat het vooral zijn openbare en privétuinen waren, zij het beperkt in aantal, die Noguchi’s denken op de meest „voorbeeldige“ manier belichaamden. Zijn eerste gerealiseerde tuin uit 1951 in Japan (Readers Digest Building, Tokyo) werd voorafgegaan door verschillende ontwerpen voor speeltuinen in de VS, waaronder het plan voor een grote „Play Mountain“ met glijbanen en rodelbanen midden in New York. De speeltoestellen, klimrekken en glijbanen die hij ontwierp en die Noguchi ook buiten hun functie vooral als sculpturen zag, behoren ook tot deze fase. De kunstenaar realiseerde voor het eerst een grootschalige speeltuin of speelpark volgens zijn specificaties in de VS in 1976 in Atlanta (Georgia), waar zijn Playscapes sculpturen centraal stonden.

Als je Noguchi’s tuinkunst vandaag de dag uit de eerste hand wilt zien, kun je het beste naar Parijs gaan. Hier creëerde Noguchi in 1957 de 1700 vierkante meter grote Tuin van de Vrede voor de opening van het UNESCO-hoofdkwartier op Place de Fontenoy, die ook bedoeld was om het doel van de hele instelling uit te drukken door de herinnering aan Hiroshima. Hier, aan de oostkant van het gebouw – tegenover de westkant, de voormalige hoofdingang, staan beeldhouwwerken van Henry Moore en de ondergrondse tuinen van Burle Marx – combineerde hij het idee van de Japanse zentuin met westers minimalisme, liet granieten stenen overvliegen uit Okayama en Shikoku, legde een watertrap aan die twee niveaus met elkaar verbond en omhulde al deze stenen en architecturale elementen met Japanse magnoliastruiken, kersen- en pruimenbomen.

Noguchi beschreef zijn relatie tot de traditie van het Japanse tuinontwerp als volgt: „Het is een uitdaging om te leren maar toch te beheersen, om niet overweldigd te worden door zo’n sterke traditie. Mijn poging was om een manier te vinden om dat ritueel van rotsen, dat ons door de Japanners vanaf het begin van de geschiedenis is overgeleverd, te koppelen aan onze moderne tijd en behoeften.“

Moerenuma Park door Isamu Noguchi

Zijn belangrijkste tuinwerk in Parijs (dat kan worden bezocht) werd met tussenpozen gevolgd door andere tuinen, vaak symbolisch geladen door hun locatie: in 1965 opende hij zijn „Bill Rose Art Garden“ voor het toen nieuw gebouwde Israël Museum in Jeruzalem, een belangrijk beeldenpark van twee hectare dat hij had aangelegd op de natuurlijke helling, afgewisseld met rotsen en inheemse vegetatie. Daarna volgde een reeks tuinen voor Amerikaanse bedrijven, waaronder de „Sunken Garden“ voor de Chase Manhattan Bank in New York (1961-1964). Zijn laatste grote werk, Moerenuma Park, is te vinden in Sapporo, Japan. Het uitgestrekte park werd aangelegd op een voormalige vuilstortplaats, die begin jaren 1980 werd gestart als onderdeel van een omvangrijk zogenaamd Land Reclamation Project; het werd – postuum – voltooid in 2005; het was en is ingericht met Noguchi’s speelsculpturen: een park, volgens Noguchi, „dat wordt beschouwd als één complete sculptuur“.

Het meest intense effect in de tentoonstelling – Noguchi’s tuinen worden gepresenteerd in films en foto’s – is echter in de zaal waar het ontwerp voor een door Noguchi gepland maar nooit gerealiseerd landschapskunstwerk, getiteld „Sculpture to be seen from Mars“ of „Memorial to man“, op de muur is aangebracht (het enige bestaande document is een foto). (Het enige bestaande document is een foto.) Het ontwerp werd gemaakt in 1947, nadat Noguchi de verwoeste steden Hiroshima en Nagasaki had bezocht. Het was een plan van een kilometersgroot menselijk gezicht in de woestijn (alleen de neus zou al een kilometer lang zijn), bedoeld als een artistiek gedenkteken voor een mensheid die naar haar einde leek te werken met de eerste atoombombardementen. Vandaag de dag kunnen oorlogen en niet in de laatste plaats een klimaatcrisis aanleiding geven tot soortgelijke visies op het einde der tijden. Noguchi’s zeer brede creatieve verbeelding, die nauwelijks aan actualiteit heeft ingeboet, komt niet alleen tot uiting in dergelijke ontwerpen.

De tentoonstelling Isamu Noguchi in het Museum Ludwig in Keulen is te zien tot 31 juli 2022.

Op dit moment niet in Keulen? Een nieuwe beeldententoonstelling in het Vitra Design Museum in Zürich loopt tot september 2022 .