Reconstructie van kasteel Helfštýn in Tsjechië

In het architectonische concept voor de kasteelruïne Helfštýn in Tsjechië combineert atelier-r uit Olomouc reconstructie in overeenstemming met het historische monument met hedendaagse architectuur. De nieuw toegevoegde elementen zijn duidelijk herkenbaar binnen de historische muren en creëren een nieuwe bezoekerservaring met behoud van de essentie van het gebouw.

Het was een van de grootste vestingwerken in Europa: de kasteelruïne Helfštýn in Tsjechië bij Leipnik in de regio Ölmütz. Sinds het einde van de 13e eeuw staat het fort – na de Praagse Burcht het grootste in Tsjechië – op een steile rots in het voormalige territorium van de Heren van Drahotuš. De zogenaamde Moravische Poort, de waterscheiding tussen de Zwarte Zee en de Baltische Zee, werd ooit van hieruit gecontroleerd. Het eens zo trotse fort raakte in de loop der eeuwen in verval en ontwikkelde zich later tot een populaire toeristische bestemming.

Parallel aan de ontwikkeling van de monumentenzorg werden in de 19e eeuw de eerste initiatieven genomen om de ruïnes te redden. De systematische werkzaamheden begonnen in 1911. Vanaf de jaren 1970 werden in de ČSSR conserveringsmaatregelen genomen. Na de politieke omwenteling voerde de eigenaar van de ruïne, de stad Olomouc, samen met vertegenwoordigers van de Nationale Monumentenorganisatie NPÚ intensieve besprekingen over de reconstructie van het kasteel in overeenstemming met zijn monumentenstatus – en de bouw van een dak eroverheen.

De opdracht werd uiteindelijk gegund aan het jonge bureau atelier-r uit Olomouc. Miroslav Pospíšil en Martin Karlík reconstrueerden met hun architectonische concept niet alleen de bestaande structuren, maar verbeterden ook de bezoekerservaring. „Het was belangrijk voor ons om verder te gaan dan de technische taak van de reconstructie,“ leggen de twee architecten uit. „We wilden het historische gebouw aanvullen met hedendaagse architectuur die zowel gericht is op praktisch gebruik als op esthetische aantrekkingskracht.“ De twee architecten gebruikten een nieuw gemaakte trap om een uitkijkpunt in de toren van het complex toegankelijk te maken. Ze openden doorgangen die eeuwenlang ongebruikt waren geweest door niveaus te verbinden met hedendaagse elementen. De nieuwe route leidt nu naar plaatsen die eeuwenlang ontoegankelijk waren. De minimalistische installaties werden uitgevoerd op een manier die de essentie van het gebouw behoudt. „Ons concept is gebaseerd op respect voor de historische muren en heeft als doel het authentieke karakter van het kasteel te behouden,“ leggen Miroslav Pospíšil en Martin Karlík verder uit. Het feit dat de opvallende contouren van de ruïne niet mochten worden verstoord volgens de specificaties van het Nationaal Monumentenbureau was een uitdaging: het nieuwe dak mocht van buitenaf niet zichtbaar zijn.

Voor de trappen, hellingen en looppaden die het nieuwe bezoekersparkour vormen, koos atelier-r voor cortenstaal als materiaal. De textuur ervan is een eerbetoon aan de historische muren en simuleert precies het patina dat je in het oude metselwerk zou verwachten. De armaturen zien eruit als zelfstandige kunstwerken met een sculpturaal karakter. De paden van gepolijste betonplaten op de begane grond en sommige muren worden ook gedefinieerd door profielen van cortenstaal. Er is echter niet alleen om esthetische redenen gekozen voor dit sterke en duurzame materiaal: elk jaar vindt in Helfštýn het „Hefaiston“ symposium voor smeden en beeldhouwers plaats, een van de grootste bijeenkomsten van smeden uit heel Europa.

Miroslav Pospíšil en Martin Karlík plaatsten de dakbedekking, geschuurd vlakglas op stalen liggers, tussen de muren van de ruïne. „De wijde, open hemel was de belangrijkste inspiratie,“ zeggen de twee architecten. „We hebben echter slechts vijf geselecteerde kamers van een dak voorzien. De andere hebben er geen om de sfeer van de ruïnes te benadrukken en om bezoekers aan te moedigen direct in de lucht te kijken.“

Uitgebreid voorbereidend werk met 3D

De kasteelruïne was sinds 2014 gesloten omdat een deel van het metselwerk vervallen was en er instortingsgevaar bestond. Atelier-r onderwierp daarom het hele complex aan een grondige vooranalyse: inspectievluchten met drones maakten het mogelijk om het metselwerk te inventariseren en te documenteren, zelfs op moeilijk bereikbare plaatsen. Een 3D-model voor het plannen van de reconstructiemaatregelen, gebaseerd op duizenden foto’s, stelde Miroslav Pospíšil en Martin Karlík in staat om veranderingen in het pleisterwerk en metselwerk in kaart te brengen.

Helfštýn ging eind augustus 2020 open voor bezoekers. Het kasteel was slechts iets meer dan een maand weer toegankelijk totdat begin oktober de hernieuwde lockdown van het coronavirus in Tsjechië begon. Desondanks is kasteelbeheerder Jan Lauro blij met de reacties tot nu toe: „Als kunsthistoricus beschouw ik de reconstructie van het kasteel als een project van minstens Midden-Europese betekenis. Aan de ene kant redt het architectonische concept de renaissance ruïnes en aan de andere kant introduceert het minimalistische architectuur. Het voegt ook nieuwe gebruiksmogelijkheden en verrassende uitzichten toe: we kunnen nu gaan waar 200 jaar lang niemand is geweest, waaronder het uitkijkplatform, dat het beste uitzicht biedt op de Moravische Poort.“