Mauerpark Berlijn – Op reis van dood naar leven

„De grootste ontwerpuitdaging is het creëren van een lege ruimte.“ Dit citaat van Gustav Lange vormt de basis voor het begrijpen van een van zijn meest prominente projecten, het Berlijnse Mauerpark. Meer dan bijna elk ander project weerspiegelt het Mauerpark de ontwerpfilosofie en -houding van de maker. Het was het streven naar leegte, tussenruimte en toeval dat herhaaldelijk naar voren kwam in Lange’s plannen. Lange was tot op het laatst betrokken bij de realisatie van de laatste bouwfase, die in 2020 werd geopend. Gustav Lange overleed op 7 maart 2022 in zijn adoptiestad Sleeswijk-Holstein. Reden genoeg om Mauerpark te eren als een compleet werk.

Van grensruimte naar open ruimte

Voor Lange was het van fundamenteel belang om de openheid van de voormalige „dodenstrook“ binnen de gepolijste grensversterkingen van de Berlijnse Muur te behouden in zijn ontwerpplanning. Op het grensvlak tussen de twee voormalige politieke systemen moest een open plek in de stad behouden blijven. Op het pad „van grensruimte naar open ruimte“ moest een plek worden gecreëerd om te leven en te laten leven. De transformatie van een open ruimte met een negatieve connotatie in een openbaar park met een positieve connotatie was de centrale vraag. De bezoekers speelden een sleutelrol in Lange’s ontwerp voor deze procesmatige transformatie. De planning vormde slechts het kader voor de esthetische bovenbouw en de materiële fase. Dit is waar mensen zich kunnen ontplooien om de historische locatie opnieuw te articuleren en te interpreteren.

Het Mauerpark van noord naar zuid

Het vervuilde zandgebied van de voormalige „dodenstrook“ werd verwijderd en vervangen door bovengrond, waardoor een vruchtbare basis ontstond voor een uitgestrekt „grastapijt“. De historische bestrating van de „Schwedter Straße“ werd blootgelegd en omgevormd tot de centrale parkas van noord naar zuid. Bij de ingang van de Eberswalder Straße verwelkomt een bosje bevende populieren je met zijn fluisterende bladeren in het licht: „Kom binnen!“. Aan de andere kant van de straat vangt een berkenbos de wind en roept het verre Siberische landschap op. Daartussen – een leeg veld en veel lucht. In de verte kun je zelfs de televisietoren van Berlijn op de Alex zien.

De oostkant van het park – een tien meter hoge helling van puin uit de Grote Oorlog. Hier bloeit wilde salie tussen wilde appels. Op de top ligt de Hinterlandmauer, die al snel een voortdurend veranderende graffitigalerie werd. Er staan vijf grote schommels klaar die je uitnodigen om de Berlijnse avondzon tegemoet te vliegen. Verder naar het noorden is een amfitheater ingebed in de helling. In de schaduw van de zuilvormige eiken en populieren klinkt muziek – en niet alleen voor de zondagse karaoke. Geen enkele andere plek in het park zet zich meer in voor openheid en tolerantie – een ontmoetingsplaats voor culturen en generaties.

„De natuur creëert composities die geen mens ooit zou kunnen maken“.

Langs de Schwedter Strasse liggen ook duidelijk afgebakende kleine pleinen in geometrische basisvormen. Ze overlappen de straatruimte als gekantelde rechthoeken. Het ronde podium van het amfitheater snijdt zelfs door de stoeprand van de Schwedter Strasse en wordt omarmd door de grotere bogen van de zittrappen. Grof gespleten granieten blokken geven het theater een gevoel van vorm. In de grote openingen tussen de blokken is nog steeds ruimte voor loslopende planten. Lange zei dat „de natuur composities creëert die geen mens ooit zou kunnen maken“.

Concurrentie voor Mauerpark

De oorsprong van het Mauerpark gaat terug tot de periode vlak na de val van de Muur. Dezelfde graafmachines die werden gebruikt op de Bernauer Strasse en de Eberswalder Strasse na de uitwisseling van grondgebied in 1988 verwijderden de rechte Muurelementen op 10 november 1989. De Muur werd vervolgens vanaf juni 1990 ontmanteld. De aangeharkte strook zand tussen Prenzlauer Berg en Wedding diende als een plek voor ontmoetingen tussen Oost en West en voor spontane activiteiten.

Onder druk van het publiek om de gebieden in de toekomst veilig te stellen als openbare open ruimtes, organiseerde de Berlijnse senaat begin 1992 een wedstrijd „Sportstadt Berlin“ als onderdeel van de Olympische kandidatuur voor 2000. Dit omvatte het Mauerpark en de toekomstige Max-Schmeling-Halle naast het Friedrich-Ludwig-Jahn-Sportpark. De landschapsarchitect Gustav Lange, die in Hamburg werkte, won het onderdeel landschapsplanning van de wedstrijd in samenwerking met het architectenbureau Schweger und Partner. De bouwwerkzaamheden aan het oostelijke, zeven hectare grote deel begonnen in 1993 met medefinanciering van de Allianz Environmental Foundation. De eerste bouwfase werd in de herfst van 1994 geopend.

Mauerpark – oud en nieuw

Het heeft lang geduurd voordat de planningsmaatregelen voor het westelijke, acht hectare grote deel van het Mauerpark eindelijk werden aangepakt. Zonder de inzet en invloed van de burgers op politiek en bestuur in de jaren sinds 2003 zou de voltooiing van het park niet zijn gerealiseerd. De doorslaggevende politieke beslissing in 2009 maakte de weg vrij voor de overdracht van de grond aan de eigenaars. Anders zouden hier hoogwaardige flats zijn gebouwd ten koste van het wijkverbindende park. Van 2012 tot 2016 nam Lange actief deel aan de burgerworkshop „Mauerpark voltooien“. In dialoog met de deelnemers paste hij zijn al historische ontwerp uit 1993 aan. De eisen van de gebruikers aan een openbare ruimte, de ontwikkeling van het bestaande park en de invloed van de gemeentelijke instellingen vormden een uitdaging.

Lijn van ongelijke dingen

De locatie was deels een industrieel braakliggend terrein, maar werd ook gekenmerkt door tussentijds gebruik dat het behouden waard was. Hiertoe behoorden de interculturele gemeenschappelijke ruimtes van de Mauergärten in het noordelijke deel van het park, de biertuinen aan de Eberswalder Strasse en de wekelijkse vlooienmarkt. Er werden ook speelterreinen voor kinderen gepland en er werd een toekomstig cultureel centrum in het kleine industriële gebouw „Kartoffelhalle“ opgenomen. Over het geheel genomen was de uitbreiding van het park bedoeld als tegenwicht voor het intensief gebruikte oostelijke deel en om extra ruimte te bieden voor rustiger gebruik. Dit was ook het gevolg van de direct aangrenzende woonwijk.

Tijdens ondergrondse bouwwerkzaamheden aan het reservoirkanaal in de Eberswalder Straße werden ook artefacten van de Berlijnse Muur en een ontsnappingstunnel gevonden. In de winter van 2017/2018 werd daarom ook het ingangsgebied aan de Eberswalder Straße opnieuw ingericht en werd het onderdeel van de „Gedenkstätte Berlijnse Muur“. De bestaande route van het deel van de Muur van 1961 tot 1989 werd gemarkeerd in het park op de kruising van het „oude“ en „nieuwe“ park, de „Lijn van ongelijke dingen“ die Lange aanwees. Het Berlijnse bureau BBS kreeg de opdracht voor de uitvoeringsplanning en het bouwtoezicht, terwijl Gustav Lange verantwoordelijk bleef voor de artistieke leiding.

Een park voor iedereen

De vormentaal van Lange, die de nadruk legt op de vorm, wordt iets discreter voortgezet in het uitbreidingsgedeelte van het Mauerpark. Het buurtontmoetingspunt bij de steencirkel heeft hier een uitzonderlijke positie. Onder een bos van Brandenburgse dennen en wilde kersen worden vaak spontaan verjaardagsfeestjes voor kinderen georganiseerd. De cirkel, omzoomd door een tweezijdige granieten bank, markeert het kruispunt tussen Wedding en Prenzlauer Berg. De weidepleinen verder naar het noorden met hun kleine speelplekken zijn een populaire ontmoetingsplaats geworden voor lokale yogalessen in de ontspannen schaduw van de berkenbomen. Ook de hoveniers hebben hier hun plek gevonden. Over het geheel genomen heeft het nieuwe deel van het park een meer gecompartimenteerde uitstraling, wat niet alleen het gevolg is van de gediversifieerde planningscultuur. Het is een zorgvuldige mix van sporen van het voormalige goederenstation met overblijfselen van spoorrails en grote stenen lappendeken en robuuste ruderale struiken.

De vierrijige platanenpromenade integreert op natuurlijke wijze de 30 tot 40 jaar oude, kromme esdoorns. De laan vormt een verbinding van de ingang aan de Bernauer Straße naar de „Kartoffelhalle“ en raakt het multifunctionele, geasfalteerde gebied van de vlooienmarkt. Daar kun je basketballen onder het brede rooster van sophores of rondjes skeeleren. De speeltuin is ontwikkeld in samenwerking met kinderen, maar is gepland door iemand anders. Omsloten door een functioneel hek en uitgerust met glimmende roestvrijstalen toestellen, stralen ze een heel ander karakter uit. „Vrijheid tegen een visie van orde – schaf design af“, stelde journalist Niklas Maak, die kritiek uitte op het feit dat vrijheid met dingen en ruimtes steeds meer een uitzondering wordt in het ontwerp van steden.

Dicht bij de tijdgeest

Gustav Lange daarentegen streefde een ontwerpfilosofie na die procesgeoriënteerde openheid mogelijk maakte binnen een formatief en leesbaar kader. Dit is ook te zien op detailniveau in Mauerpark. Ruwe voegen, flexibele kieren, ruwe granietblokken, hier en daar verspreidt zich de indruk van het onvoltooide. Het gebrek aan onderhoud van het park door de jaren heen versterkt deze indruk soms. Het is echter een uitdrukking van veranderende momenten en motivatie voor zelfbepaalde, spontane actie en veranderende activiteiten dicht bij de tijdgeest. In zekere zin belichamen Lange en Mauerpark een levendige, plezierige botsing tussen het formele en het willekeurige.

Restauratie van het Mauerpark

Nu de laatste bouwfase is afgerond, richt de stad zich op de restauratie van het „oude“ Mauerpark. De catalogus van maatregelen is besproken door een breder publiek en beperkt zich niet tot het herplanten van alle oorspronkelijk geplande bomen, het repareren van de schommels die al enige tijd kapot zijn of het toegankelijk maken van de helling voor gehandicapten volgens de huidige richtlijnen. Dit zou ook moeten gelden voor het vakmanschap van het steenwerk, dat Lange als opgeleid steenhouwer altijd heeft geëist en waaraan in het uitbreidingsgedeelte niet altijd is voldaan.

De balans tussen het uitgevoerde oorspronkelijke ontwerp uit 1993 en de transformaties door mensen en planten in het park vragen om een evaluatie en leesbaarheid van de afzonderlijke betekenislagen en een houding in de geest van de auteur van het ontwerp, Gustav Lange. Het is te hopen dat gevoel voor proportie hier wordt toegepast en dat de vrije geest en openheid van de locatie niet worden opgeofferd aan een ontoereikend perfectionisme. Auteur David Wagner in zijn liefdesverklaring aan het park: „Oh Mauerpark, ik hou van je weide, die nu, in de nazomer, helemaal geen weide meer is, een Engels gazon ziet er anders uit. Mauerpark, je bent een kleine steppe, een stukje Berlijnse prairie, het lijkt alsof kuddes buffels over je heen zijn gelopen.“

Onder de paraplu van een formeel en duidelijk leesbaar ontwerpkader waren er onderbrekingen, gaten en ruimtes nodig voor het spontane, het procesmatige – of het nu gaat om vegetatie of menselijke toe-eigening.

Ik wil Susanne Brehm, Jan Gustav Fiedler en Bernd Krüger bedanken voor hun suggesties en kritische beoordeling.

Referenties:

Niklas Maak, „Freiheit gegen Ordnungsvision: Schafft das Design ab!“, Frankfurter Allgemeine Zeitung, 07.01.2020, https://headtopics.com/de/freiheit-gegen-ordnungsvision-schafft-das-design-ab-10543421

David Wagner, „Woodstock elke week. Kraaien, kinderen, stoners en natuurlijk karaoke: een liefdesverklaring aan het Mauerpark.“, Der Tagesspiegel, 01/09/2012, https://www.tagesspiegel.de/themen/umziehen-nach-berlin/mauerpark-jede-woche-woodstock/7083406.html

Het voormalige hoofdkantoor van GSW krijgt een nieuw gevelontwerp. Lees hier meer over van onze collega’s bij BAUMEISTER: Rocket Tower Berlin