Erwin Olaf in de Kunsthalle München

In Duitsland is hij vrijwel onbekend. In Nederland behoort hij naast Anton Corbijn en Rineke Dijkstra tot de elite van de hedendaagse Nederlandse fotografische kunst: Erwin Olaf. De Kunsthalle München toont momenteel het eerste grote retrospectief van de in 1959 geboren kunstenaar („Unheimlich schön“, t/m 26 september 2021). Meer dan 220 foto’s, video’s, sculpturen en multimedia-installaties uit 40 jaar belichten zijn ontwikkeling van analoog naar digitaal en van rebelse fotojournalist naar verfijnde verhalenverteller. Zijn beelden, met hun esthetiek ontleend aan de film- en reclame-industrie, zijn slechts oppervlakkig gaaf en opvallend.

„Vanaf de jaren 1990 vertrouwde de kunstenaar op een team van make-up-, kostuum- en decorontwerpspecialisten om zijn series te realiseren,“ legt Kunsthallen-directeur Roger Diederen uit. „De projecten kregen steeds meer de omvang van grote filmproducties. Een paar jaar later begon Erwin Olaf ook gebruik te maken van digitale fotografie en de mogelijkheden van beeldmanipulatie. Het verkennen van de relatie tussen feit en fictie blijft tot op de dag van vandaag een belangrijk kenmerk van zijn artistieke werk. Pas de laatste jaren begint hij zijn series te conceptualiseren op basis van bestaande locaties, waardoor de grenzen tussen realiteit en artistieke fictie steeds meer vervagen.“

Erwin Olaf maakte de serie „Im Wald“ speciaal voor de tentoonstelling in de Kunsthalle. Het is een primeur in zijn oeuvre, want het is de eerste keer dat de kunstenaar buiten fotografeert: in de Duitse en Oostenrijkse Alpen. „In mijn series verwerk ik wat ik zie in de media en wat me aan het denken zet,“ legt Erwin Olaf uit. „Vervolgens bedenk ik hoe ik deze onderwerpen meer ruimte kan geven, meer oppervlakte. Bijvoorbeeld in mijn nieuwe serie ‚In the forest‘, waarin ik inga op de enorme toename van reizen. Die worden niet alleen ondernomen door zakenreizigers en toeristen, maar ook door immigranten en vluchtelingen. Maar ook klimaatverandering en de arrogantie van de mens tegenover de natuur zijn belangrijk in deze serie.“

De politieke en sociale interesses van de fotograaf lopen als een rode draad door zijn hele oeuvre. In de serie „Palm Springs“ stelt Erwin Olaf bijvoorbeeld onder andere de klimaatverandering aan de kaak. Dit is duidelijk zichtbaar in het gele gazon dat het zwembad van de Californische villa uit de jaren 1960 omlijst. In zijn werken stelt Erwin Olaf ook maatschappijkritische onderwerpen aan de orde, zoals gelijkheid en democratie. En tot op de dag van vandaag is hij zelf, als openlijk homoseksuele man, een van de prominente stemmen in Nederland die zich inzet voor het zelfbeschikkingsrecht van het individu.

In de jaren 80 begon de beginnende journalist Erwin Olaf (afgestudeerd in Utrecht in 1980) aanvankelijk met fotografie. Hij werd geboren in Hilversum en vertelde verhalen liever met beelden dan met woorden. Hij reisde naar Amsterdam en ensceneerde daar de queer wereld. Hij maakte zijn eerste documentaire fotoseries, die hij publiceerde in internationale publicaties over de LGBT-scene. De bekendheid van de jonge schandaalfotograaf neemt toe. Opdrachten van de „New York Times Magazine“, „Vogue“ en „Vanity Fair“ volgden. Zijn soms provocerende werk – Erwin Olaf fotografeerde zichzelf en zijn scène af en toe met veel sperma – leverde de jonge wilde man opdrachten op van luxe modelabels (Louis Vuitton), bedrijven en culturele instellingen. Deze gebruikt hij om zijn freelance artistieke werk te financieren.

Erwin Olaf blijft zich ontwikkelen tot een kunstenaar die als regisseur bijna filmische foto’s maakt die worden gekenmerkt door een mystieke sfeer. „Na vier of vijf jaar op het gebied van journalistieke fotografie wilde ik mijn dromen achterna“, legt Erwin Olaf uit. „Ik wilde gevoelens creëren zoals ik die vroeger in de bioscoop beleefde. Het fenomeen dat je in een film zit en begint te huilen omdat iemand het ene stukje celluloid aan het andere heeft geplakt; en als je de filmstroken anders aan elkaar had geplakt, zou dat een heel andere emotie oproepen – bulderend gelach, bijvoorbeeld. Ik wilde deze mogelijkheid om mijn eigen verbeelding in de kunst vorm te geven in mijn fotografie realiseren.“

Hij werd geïnspireerd door Richard Avedon. Hij was een van de weinige fotografen die beide kon, aan de ene kant dromen en fantasieën weergeven en aan de andere kant documentair werken, legt Erwin Olaf uit. „Deze gave is echt zeldzaam. Direct na het einde van de Tweede Wereldoorlog, in een wereld die in stof en as lag, creëerde Avedon aanvankelijk bijna surrealistische toevluchtsoorden met zijn modefoto’s.“ Erwin Olaf begon als een traditionele zwart-wit fotograaf. „Met een Hasselblad camera in mijn hand,“ zegt de Amsterdammer naar keuze. „Tegenwoordig doe ik ook 3D-fotografie, gecombineerd met klassieke afdruktechnieken, maar ook met films in slow motion, in speelfilm- of zelfs speelfilmstijl.“

Om tot nadenken aan te zetten, speelt de kunstenaar met symboliek in zijn picturale foto’s. „Hij gebruikt stereotypen en iconografische verwijzingen die ons aanmoedigen om de lege plekken in het verhaal op te vullen met onze eigen gedachten, interpretaties en ervaringen,“ legt Kunsthallen curator Anja Huber uit. „Het rijke repertoire aan vormen en types waar Olaf voor dit doel uit put, is te vinden in de kunstgeschiedenis, vooral in de schilderkunst. Ze voorzien hem van idealen, modellen en tegenconcepten die de fotograaf gebruikt om zich te oriënteren, te meten en door te werken in de conceptie van zijn werken.“

Een voorbeeld hiervan in de tentoonstelling in München is het meisje in „Clärchens Ballhaus Mitte – 10th of July“ (2012). De foto komt uit de serie „Berlin“. Ze staat rustig in de beroemde danszaal. Maar zodra ze zeker weet dat iemand haar volgt, loopt ze achter haar aan de trap op. „Een indicatie van haar beroep wordt gegeven door de drie licht geklede, opzichtig opgemaakte vrouwen die aan een tafel aan de zijkant van de zaal zitten. Het lijken reïncarnaties van de prostituees in Otto Dix‘ schilderij ‚Salon I‘ (1921),“ onthult curator Anja Huber.

Alle werken die in München te zien zijn, komen voornamelijk uit het atelier van de kunstenaar. Maar ook uit de galerie Ron Mandos in Amsterdam, die hem vertegenwoordigt. Het begeleidende boek, uitgegeven door Hatje Cantz Verlag, reproduceert de meeste werken op groot formaat. De tentoonstelling bevat ook een gratis audiotour met commentaar van Erwin Olaf. De film „Erwin Olaf – The Legacy“ van de Nederlandse regisseur Michiel van Erp werd vertoond op DOK.fest München in het voorjaar van 2021.

Meer fotografie hier: Klaus Kinold: „Ik wil architectuur laten zien zoals het is“.