Effectieve micro-organismen inoculeren Rheinauensee

Het stinkt in de Rheinaue! De boosdoener: het uiterwaardenmeer van de Rijn, dat al jaren met onooglijke regelmaat kantelt en soms verandert in een giftige brij. Een bedrijf uit Meckenheim helpt nu met bacteriële inentingen: „Effectieve micro-organismen“ moeten helpen het water schoon te maken. Arian Schlichenmayer legt uit waarom eendenvoer grotendeels verantwoordelijk is voor het probleem en waarom de dure bacteriën misschien geldverspilling zijn.

In de zomer van 2018 was het zover: ongeveer 400 dode dieren, waaronder vissen, eenden en ganzen, moesten uit de Rheinauensee in het centrum van Bonn worden gevist en opgeruimd. De reden voor de massale sterfte? Een gebrek aan zuurstof in het meer. In de hitte van de zomer, die in 2018 bijzonder intens was, wordt het meer al snel een bron van geurhinder en een dodelijke val voor de dieren.

De Rheinauensee werd in 1979 aangelegd als onderdeel van de Bundesgartenschau en maakt nu deel uit van het populaire lokale recreatiegebied „Rheinaue Leisure Park“. Het sierlijke ontwerp met vier eilanden bootst de vorm van een oxbow lake van de Rijn na. Het meer is van de nabijgelegen Rijn gescheiden door een bitumen afdichting om het te isoleren van schommelende rivierwaterstanden. Over een oppervlakte van 15 hectare is de waterdiepte gemiddeld één meter en op het diepste punt drie meter. Het meer is niet verbonden met een waterloop, maar er wordt regelmatig vers water ingepompt.

De ondiepte van het meer en het gebrek aan effectieve irrigatie en drainage betekenen dat in tijden van intense hitte en zonlicht, algen zich explosief vermenigvuldigen, begunstigd door een hoog gehalte aan voedingsstoffen. Dode algen worden afgebroken door micro-organismen die zuurstof gebruiken, en door het lage watervolume in de Rheinauensee is er na korte tijd geen zuurstof meer beschikbaar en komt dit aerobe afbraakproces tot stilstand. De dode, slechts gedeeltelijk afgebroken biomassa zinkt geleidelijk naar de bodem van het meer en vormt sapropel, putrefactief slib, waarin micro-organismen verder afbreken onder anaerobe omstandigheden, d.w.z. zonder zuurstof.

De producten van dergelijke anerobe afbraak zijn niet alleen reukloos – onder andere waterstofsulfide bereikt onze neus – maar kunnen ook zeer giftig zijn. Sommige bacteriën van het geslacht Clostridium, die overal in bodem- en watersedimenten voorkomen, scheiden botulinetoxine uit als stofwisselingsproduct. Dit toxine, dat populair is in cosmetica en het sterkste is dat de mens kent, was deels verantwoordelijk voor de massale sterfte onder dieren in de concentraties die in de zomer van 2018 in de Rheinauensee voorkwamen.

Het meer is nu meer dan 40 jaar oud. Vandaag de dag is de sedimentlaag gegroeid tot wel 35 centimeter, wat een enorm deel van het volume van het meer inneemt op een gemiddelde diepte van een meter. Deels verantwoordelijk voor de opbouw van de sedimentlaag zijn de vele watervogels, die zich enorm hebben kunnen vermenigvuldigen, begunstigd door het voeren.

Want, beste lezers, heb je het ooit zelf gedaan? Ik beken schuld: ja, ik heb wel eens watervogels gevoerd. En nu ik toch bezig ben, zal ik jullie het volgende niet onthouden: Ja, ik heb droog brood gevoerd.

Ik had niet door dat dit goed bedoeld was, maar niet goed gedaan. Het is zo grappig als de dieren binnen een paar centimeter van elkaar komen en om het eten worstelen. Het is niet voor niets dat het voeren van zwanen en eenden een populair tijdverdrijf is en duizenden keren per dag te zien is op de meren van Duitsland. Brood en ander voedsel voor mensen is echter niet geschikt als voedsel voor watervogels – het is zelfs schadelijk voor hun gezondheid. Aan de andere kant komen grote hoeveelheden niet opgegeten voedsel en wel gegeten voedsel in de vorm van uitwerpselen op de meerbodem terecht. Hoe meer voedsel er beschikbaar is, hoe meer dieren zich vestigen en de opbouw van sediment verder versnellen.

Wat een veel groter meer met een diepte van enkele tientallen meters en een functionerende watercirculatie nog zou kunnen verwerken, leidt er in het voorbeeld van de Rheinaue toe dat het vijverachtige meer – vergeef me de versimpeling – in de loop der jaren letterlijk ondergescheten wordt.

Het meer moet nu begin 2022 volledig zijn gerenoveerd. De gemeenteraad van Bonn heeft hiervoor 4,3 miljoen euro uitgetrokken. Een belangrijke stap in de restauratie is het uitbaggeren van de sapropellaag nadat de vissen zijn verplaatst en het meerwater is afgevoerd. Vervolgens zal er een laag zand op de bodem van het meer worden aangebracht en tot slot zullen er algen worden geplant.

Om hun kracht te verminderen werd begin 2021 een mengsel van micro-organismen geïnjecteerd in de sedimentlaag van het westelijke deel van het meer. De microben zijn bedoeld om het zuurstofgehalte in het meer te helpen verhogen en vervolgens delen van het sediment aëroob af te breken. De microbiële oplossing wordt geproduceerd door het bedrijf Emiko en bestaat uit EM.

EM (Effectieve Micro-organismen) – wat is het?

EM is de afkorting voor „Effectieve Micro-organismen“. Beide namen zijn geregistreerde handelsmerken van het Japanse bedrijf „EMRO Inc.“, dat zijn bacteriële mengsels wereldwijd verkoopt via licentiehouders. Emro en zijn partners geven geen informatie over de exacte samenstelling van de mengsels. Wat wel bekend is, is dat ze micro-organismen bevatten zoals gistschimmels, melkzuurbacteriën en paarse bacteriën, die zich vermenigvuldigen in een waterige voedingsoplossing gemaakt van suikerrietmelasse voordat ze worden gebruikt voor hun beoogde doel.

En dat kunnen er heel veel zijn. Emiko beveelt EM niet alleen aan voor waterzuivering, maar ook voor bodemverbetering in de tuin („zorg voor regeneratieve processen“), voor de verzorging van huisdieren („kunnen worden versterkt in hun constitutie“), als cosmetica („maakt gebruik van de positieve vibraties van EM“) of als schoonmaakmiddel in het huishouden („wie negatieve micro-organismen in huis de ruimte ontneemt om zich te vermenigvuldigen, is goed voor hun gezondheid“).

Het onderliggende principe is als volgt: Volgens de EM-theorie zijn er „goede“, „slechte“ en „neutrale“ micro-organismen. De goede hebben een „herstellend“ effect, terwijl de slechte zich schuldig maken aan „pathogene en putrefactieve“ eigenschappen. De neutrale micro-organismen op hun beurt zijn volgens de theorie „medereizigers“ en ondersteunen ofwel de goede ofwel de slechte micro-organismen, afhankelijk van welke van de twee partijen op dat moment in de meerderheid is. Afhankelijk van de hoeveelheid goede of slechte bacteriën die aanwezig zijn, wordt er een „positieve“ of „negatieve omgeving“ gecreëerd, die de macro-organismen die erin leven, zoals mensen of planten, dienovereenkomstig beïnvloedt.

Effectieve micro-organismen: een controversiële theorie

Tot zover de gepostuleerde theorie. Gezien de uiterst complexe en nog verre van wetenschappelijk begrepen relaties tussen micro-organismen en hun omgeving, kan deze op zijn minst als zeer simplistisch worden beschouwd. Terwijl EM-fabrikanten zoals Emiko hun producten aanprijzen in bloemrijke, soms paragnostische taal, zijn studies tot de conclusie gekomen dat een positief effect van EM in verschillende toepassingsgebieden niet of nauwelijks aantoonbaar is of niet aan de microben kan worden toegeschreven. In een onderzoek naar het gebruik van EM in de tuinbouw werd bijvoorbeeld onder andere vastgesteld dat het positieve effect van de EM-oplossing is gebaseerd op de melasse die erin zit, die rijk is aan fosfaten en daarom effectief is als meststof, en niet op de micro-organismen in de oplossing. Over het algemeen kunnen de onderzoeken naar EM als zeer slecht worden beschreven.

Effectieve micro-organismen: een inoculatie voor het meer

Volgens Emiko werkt het inoculatieproces voor meren al 20 jaar in meer dan 100 landen. Het is echter moeilijk om voorbeelden te vinden en als die er zijn, wordt er altijd gesproken over begeleidende maatregelen zoals het besproeien van het water en het mechanisch verwijderen van sedimenten. Hoe duurzaam de behandelingen waren en hoeveel van het succes daadwerkelijk kan worden toegeschreven aan Effectieve Micro-organismen is niet terug te vinden.

Emiko beweert ook: „Effectieve micro-organismen zijn vooral effectief tegen algen doordat ze fosfaat in het water afbreken“. Dit is in directe tegenspraak met de verklaring van Dieter Fuchs, hoofd van de stedelijke groenafdeling van de stad Bonn, die tegen WDR zei: „Het gebruik van micro-organismen is op dit moment slechts een symptoombestrijding, omdat het de oorzaak van de huidige toestand van het meer – het hoge fosforgehalte – niet wegneemt“. In feite zijn er bacteriën die fosfaten metaboliseren, maar ze verdwijnen niet op magische wijze uit stilstaand water. Als de bacteriën sterven, komen de opgenomen fosfaten weer vrij en kunnen ze zich ophopen in het water. Het uitbaggeren van de sedimentlaag en andere begeleidende maatregelen zijn daarom onvermijdelijk wanneer meren kantelen.

De Universiteit voor Toegepaste Wetenschappen Bonn-Rijn-Sieg zal „laboratorium“-ondersteuning bieden voor het project. Het is te hopen dat de aard van deze monitoring geschikt is om conclusies te trekken over de werkelijke effectiviteit van EM op de ecologie van een meer en op de afbraak van sediment in het bijzonder. Het zou bijvoorbeeld uitgesloten moeten worden dat de inoculatietechniek een significante invloed heeft op het resultaat. De microbiële oplossing wordt aangebracht met behulp van een giek op een boot, waaraan inoculatiesondes zijn bevestigd die in het sediment worden gestoken. Hierdoor wordt ongetwijfeld sapropel opgewerveld en vermengd met zoet water, wat op zich al invloed heeft op de biologische processen op de bodem van het meer. Annette Mannschott, projectmanager voor de Rheinauensee bij Emiko, laat echter weinig hoop op een dergelijke aanpak, omdat het doel blijkbaar is om te bepalen hoeveel EM er nog moet worden toegepast: „Met behulp van de analytische monitoring door de hogeschool Bonn-Rhein-Sieg krijgen we informatie over of en wanneer extra inoculatie nodig kan zijn“.

Voer de dieren niet!

Om ervoor te zorgen dat de Rheinauensee na de restauratie nog lang voor de inwoners van Bonn behouden blijft, is het belangrijk dat iedereen zich houdt aan het verbod om de vogels en nutria’s die daar uit liefde voor dieren leven te voeren. Hoe schattig het ook is om naar te kijken, voeren is vaak verantwoordelijk voor de vroege dood van dieren en soms voor de ondergang van een ecosysteem. De hoop dat mensen zich dit realiseren is echter net zo klein als de hoop op goed onderbouwde wetenschappelijke studies naar Effectieve Micro-organismen. De oevers van de Rheinauensee zijn al bezaaid met talloze, groot formaat, gemakkelijk herkenbare, begrijpelijke verklarende borden, die nauwelijks duidelijker gemaakt kunnen worden, en nu ook verbodsborden, waarop onder bedreiging van straf staat: „Voer de dieren niet“. Blijkbaar heeft het tot nu toe niet gewerkt.