Documenta vijftien – Architectuur

Architectuur is dit jaar ook aanwezig op de door schandalen geteisterde Documenta in Kassel – zij het in een bijrol. De BDA Kassel heeft met een opmerkelijk project deelgenomen aan de wereldtentoonstelling.

Zeggen dat documenta vijftien een slechte start kende, is een understatement. Het schandaal rond antisemitische stereotypen in het schilderij „People’s Justice“ van de Indonesische kunstenaarsgroep Taring Padi heeft de wereldtentoonstelling enorme schade toegebracht. Het grote schilderij is nu verwijderd van zijn installatieplaats op het Friedrichsplatz, het epicentrum van de Documenta. Na veel aarzelen heeft algemeen directeur Schormann eindelijk ontslag genomen. De werken die op 16 locaties in Kassel werden getoond, zijn grotendeels achter het schandaal verdwenen. Bezoekers lijken daarentegen meer geïnteresseerd in het werk van de curatoren van dit jaar, het kunstenaarscollectief Ruangrupa.

Het middelpunt van documenta vijftien

Architectuur speelt altijd maar een kleine rol op de Documenta. Toch is het de moeite waard om dit aspect van documenta vijftien vanuit verschillende perspectieven te bekijken. Het begint met het ruruHaus, het centrale middelpunt van het evenement dit jaar. Het voormalige warenhuis uit de jaren 1950 ligt direct aan het Friedrichsplatz en dus in de onmiddellijke nabijheid van het Fridericianum en de Documentahal, de traditionele belangrijkste tentoonstellingslocaties. Het gebouw was al enige tijd niet meer verhuurd en kon daarom door het curatorenteam worden gebruikt als „hoofdkwartier“ voor planning en netwerkwerk tijdens de voorbereidingen voor de tentoonstelling.

Het ruruHaus is bedoeld als een plek „waar initiatieven uit Kassel (en de uitgenodigde kunstenaars) zich met elkaar kunnen verbinden en zich in de toekomst kunnen ontwikkelen als een collectief van collectieven“, legt de officiële catalogus uit. Naast deze functie dient de begane grond ook als centraal contactpunt voor Documenta bezoekers. De belangrijkste verandering die Ruangrupa heeft aangebracht in het bestaande gebouw is de grootschalige gevelbeschildering. Voor de rest zijn de begane grond, de bovenverdieping en het souterrain eigenlijk gewoon leeggehaald. Een paar multiplex platforms op de bovenverdieping vormen de infrastructuur voor paneldiscussies of workshops. Op de benedenverdieping worden een aantal projecten van lokale initiatieven getoond, waarbij de tentoonstellingsarchitectuur beperkt blijft tot houten sokkels.

Verbouwing tot bezoekerscentrum

Het is nog niet duidelijk of het ruruHaus na de Documenta weer commercieel gebruikt zal worden. In ieder geval zullen er nauwelijks demontagewerkzaamheden nodig zijn. De minimaal invasieve aanpak heeft echter niet alleen voordelen. Het pand van het warenhuis is niet bij uitstek geschikt om te worden omgebouwd tot bezoekerscentrum. De mogelijkheden voor een efficiënte horecavoorziening ontbreken. Maar bovenal is er een gebrek aan grote en goed toegankelijke sanitaire voorzieningen. De organisatoren proberen het tekort op te lossen door de bestaande toiletten tot unisekstoiletten te verklaren. De voormalige herentoiletten hebben een urinoirpictogram gekregen, hoewel niet alle bezoekers weten hoe ze dit moeten lezen.

Plaatsen van rust op de Documenta – „Reflecting Points“.

Het architectonische perspectief werd op de Documenta in het bijzonder vertegenwoordigd door de Kasselse groep van de BDA Hessen. De drijvende kracht achter het project „Reflecting Points“ is Christoph Hesse. Hesse’s installatieserie „Open Mind Places“, die hij in 2020 opzette rond zijn geboortedorp Refringhausen in de regio Sauerland, trok veel media-aandacht. De curatoren van Ruangrupa benaderden Hesse met de wens om een soortgelijk project in Kassel te realiseren. Net als de „Open Mind Places“ dienen de „Reflecting Points“ ook als rustplaatsen die bedoeld zijn om bezoekers even uit de wereld te halen. Sommige bevinden zich in de buurt van de belangrijkste tentoonstellingslocaties, andere in het Karlsaue-park. De Karlsaue vormt de verbinding tussen het centrum van Kassel en de wijk Bettenhausen, waar documenta vijftien zijn tweede ruimtelijke focus heeft.

Het eerste Reflecting Point bevindt zich op een binnenplaats direct achter het ruruHaus. Het is in de eerste plaats bedoeld als plek voor pauzes en vieringen voor Documenta medewerkers. Het is ontworpen door Baufrösche, HHS Planer und Architekten en het landschapsarchitectenbureau GTL Michael Triebswetter. Ze hebben de troosteloze parkeerplaats voorzien van een felgekleurde grondverf, verhoogde bedden aangelegd en ziteilanden gecreëerd met behulp van een steigerconstructie.

Een paviljoen gemaakt van kolenbriketten

Terwijl het Reflecting Point in het ruruHaus zich richt op bruikbaarheid, beweegt het „Kolenmuseum“ van Christoph Hesse en de voormalige voorzitter van de Federale Kamer van Architecten Barbara Ettinger-Brickmann zich op de grens tussen architectuur en installatie. Hesse en Ettinger-Brickmann hebben een klein paviljoen gemaakt van kolenbriketten waarin ze een hekwerk van stalen matten hebben aangebracht. Tussen de twee „muurschillen“ zijn planten geplaatst. De twee architecten zien hun paviljoen als een pleidooi voor het einde van het fossiele tijdperk. Tegelijkertijd is hun kleine gebouw, in tegenstelling tot grote delen van de Documenta, duidelijk verankerd in de Europese kunstgeschiedenis. De binnenschil van ijzeren vakwerk is gebogen in de vorm van een triconch. Hesse en Ettinger-Brickmann ontlenen het motief, dat natuurlijk veel ouder is, aan het barokke tuinplan van de Karlsaue.

Barokke tuinkunst en reflecties over herbebossing gecombineerd

Het verschijnt opnieuw in de installatie „Maria“ in de Karlsaue, ook van Hesse en Ettinger-Brinckmann. De installatie bestaat voornamelijk uit de majestueuze resten van een 125 jaar oude spar. De boom, die Hesse’s grootmoeder ooit plantte, stierf vorig jaar van de dorst als gevolg van de klimaatverandering. De architecten hebben de stam verdeeld in zeven hoge palen, die een cirkel vormen rond een triconchos in de vorm van een stalen rand.

Het reflectiepunt „Kollektiv“, dat er vlak naast ligt, speelt met de barokke visuele as tussen de oranjerie en de tempel op het Zwaneneiland. Hesse en Ettinger-Brickmann hebben een structuur gebouwd met in het midden een tunnelachtige doorgang van zogenaamde hordehekken – hekken om jonge bomen te beschermen tegen begroeiing. De doorgang omlijst de tempel en het middenpaviljoen van de oranjerie, afhankelijk van de kijkrichting. Hier worden thema’s als het barokke point de vue en barokke tuinkunst gecombineerd met overwegingen over de herbebossing van door het klimaat beschadigde naaldbossen met een veerkrachtig gemengd bos.

Een piramidevormig paviljoen van hout

Het „Luftbad“ aan de Fulda, gerealiseerd door punkt 4 Architekten en Reichelarchitekten, biedt daarentegen zeer praktische gebruikswaarde. Op de Hiroshima-oever, waar de rivier het dichtst bij het stadscentrum komt, creëert het een infrastructuur voor baden en zonnebaden. Naast loopbruggen, zittrappen en ligweiden hebben de architecten ook prachtig vormgegeven kleedkamers gemaakt van vlechtwerk. Een klein entreepaviljoen met open gebruik completeert het geheel.

Het Reflecting Point voor het voormalige zwembad Hallenbad Ost is ook nauw verbonden met het Kasselse parklandschap. Het onlangs gerenoveerde werk van Neues Bauen in Kassel-Bettenhausen is een van de Documenta-locaties van dit jaar. KM Architekten creëerde het „KIRI Project“ om de mogelijkheden van Kiri hout te demonstreren. De architecten bouwden een loopbrug en een piramidevormig paviljoen van het hout van de zeer snelgroeiende boom. De piramide, of beter gezegd de afgeknotte piramide, is een directe verwijzing naar de Hercules van Kassel op de Wilhelmshöhe. Zo’n piramide dient als basis. De architecten willen dat deze verwijzing wordt opgevat als een vraag naar meer cultureel aanbod voor Kassel Oost. De voetgangersbrug, aan de andere kant, is bedoeld om de aandacht te vestigen op de slechte vervoersverbindingen in de buurt.

Een lokale stem voor architectuur op documenta vijftien

Duurzaamheid is en blijft het centrale thema in de architectuur op de Documenta. Het is nu bijna ondenkbaar dat dergelijke tijdelijke projecten kunnen worden gerealiseerd zonder een uitgekiend concept voor het behoud van grondstoffen en het recyclen van bouwmaterialen. Dit lijkt voor ons in 2022 vanzelfsprekend, maar zou vijf jaar geleden in deze vorm nog ondenkbaar zijn geweest. De behoefte van de kunstwereld aan representatie heeft duidelijk plaatsgemaakt voor CO2-schaamte. Dat is een goede zaak! Het BDA Kassel-project brengt een lokale architectonische stem naar de World Art Show. Ondanks alle verwijzingen naar de culturele geschiedenis van Kassel is het project niet provinciaal.

De architectuur zal ook vertegenwoordigd zijn op de kunstbiënnale van 2022 in Venetië: De Milanese architect Stefano Boeri ontwierp een paviljoen. Lees hier meer over het tijdelijke gebouw .