Brutalisme – Het verhaal van de kleine bouwmeesterstijl

Brutalisme klinkt niet erg vriendelijk voor het grote publiek, maar het is een gevestigde en bekende term in de geschiedenis van de 20e-eeuwse architectuur. Het werd in de jaren 1950 en 1960 bedacht voor gebouwen van sierbeton, dat glad kon zijn of bekleed met patronen. Later werd architectuur waarin de zichtbaarheid van het bouwmateriaal een stijlkenmerk werd, gecategoriseerd als Brutalisme.

Wat voorheen onzichtbaar was gebleven, werd op de gevelvlakken geplaatst om het compacte effect van een gebouw te breken: buizen, duidelijke lijnen, ongepleisterde muren, veel onopgesmukt beton en het ruimtelijke samenspel van de componenten verscheen zo in de stedelijke ruimte – al met al geen erg delicate architecturale stijl, zoals de naam Brutalisme suggereert. Hier laten we zien welke architecten een beslissende rol hebben gespeeld in de stijl en iconen hebben gecreëerd met hun gebouwen.

De Zweedse architect Hans Asplund was de eerste die de term Brutalisme gebruikte. Engelse architecten namen het later over en populariseerden de term Brutalisme, die ze afleidden van „Béton brut“ (sierbeton). In Groot-Brittannië speelde het architectenechtpaar Alison en Peter Smithson een pioniersrol. Al in 1953 beschreven zij hun architectuur als voorbeelden van het Brutalisme. De schrijver en theoreticus Reyner Banham definieerde de architectuurstijl in 1955 in zijn essay „The New Brutalism“ in het tijdschrift Architectural Review, waarmee hij een levendig internationaal debat op gang bracht.

Het brutalisme werd gekoppeld aan de economische en materiële, maar vooral ook aan de mentale en psychologische situatie van de naoorlogse periode. Daardoor werd het enerzijds een internationaal fenomeen en reageerde het anderzijds op lokale omstandigheden. Naast beton werden ook metaal, baksteen en steen als bouwmateriaal gebruikt.

Het brutalisme verspreidde zich in de jaren 1960 naar alle continenten en bleef in zwang tot in de jaren 1980. De voorstanders geloofden dat moderne geïndustrialiseerde landen krachtige, rauwe en eerlijke architectuur nodig hadden. In de jaren 1990 verliet de architectuurwereld dit pad en werd brutalisme nu zelfs beschouwd als esthetisch vandalisme. Urbanisten en architecten werkten nu opnieuw aan de renaissance van de burgerlijke stad. Brutalistische architectuur werd nauwelijks onderhouden en beton is erg gevoelig voor vuil, algengroei en verval. De tand des tijds was altijd duidelijk zichtbaar op de Brutalistische iconen en maakte ze vaak onaantrekkelijk in het stadsbeeld.

Hoewel architectuurcritici het Brutalisme aan het begin van de 21e eeuw herontdekten en waardeerden als esthetisch concept, worden veel van de gebouwen vandaag de dag nog steeds met sloop bedreigd. Beton en het gebruik ervan als bouwmateriaal wordt tegenwoordig beschouwd als een zonde voor de bouw en het milieu – er wordt in dit verband gesproken over „grijze energie“. Desondanks zijn experts nog steeds voorstander van het Brutalisme. In 2018 presenteerde het New Yorkse MoMA de tentoonstelling „Toward a Concrete Utopia: Architecture in Yugoslavia, 1948-1980“, waarmee de voorheen controversiële architectuur een museum waardig werd. (Meer over de MoMA-tentoonstelling in de video).

Voorbeelden van brutalisme in de architectuur zijn overal te vinden. De „Unité d’Habitation“ van Le Corbusier in Marseille was een van de eerste gebouwen van betekenis in deze stijl. Het flatgebouw werd tussen 1946 en 1952 gerealiseerd als een woonproject met kamertypes voor individuele of gemeenschappelijke bewoning.

Het eerste werk van Le Corbusier op dit gebied meet 138 meter in de lengterichting en telt 18 verdiepingen. Het biedt 330 wooneenheden en vele sociale eilanden op de dakterrassen. De seriële ruimtelijke structuur maakte efficiënte planning en structurele realisatie mogelijk en was een soort voorloper van het prefabgebouw in een skelet van gewapend beton.

Hoogbouwtorens zijn zeer prominent aanwezig in het stadsbeeld. Een geslaagd voorbeeld van goed ontworpen verticale betonarchitectuur is de „Torre Velasca“ in Milaan van het architectencollectief BBPR, dat sinds 2011 op de monumentenlijst staat. De plannen hiervoor waren gebaseerd op ideeën uit het begin van de jaren 1950. In 1956 en 1957 werd de 106 meter hoge toren in slechts 292 dagen gebouwd.

De architectuur loopt vooruit op wat tegenwoordig bekend staat als „gemengde“ of „hybride architectuur“: De onderste 18 verdiepingen bevatten bedrijfsruimten en kantoren, terwijl de bovenste verdiepingen van de paddenstoelvormige, uitkragende dwarsstructuur appartementen bevatten met een fantastisch uitzicht over Milaan.

De 81 meter hoge „Torres Blancas“ in Madrid, ontworpen door Francisco Javier Sáenz de Oiza in 1961, is ook op deze manier gebruikt. Deze toren, die in opdracht van de gewaagde opdrachtgever Juan Huarte als avant-gardistisch experiment werd gebouwd, is een van de meest gecompliceerde en innovatieve constructies van gewapend beton uit de jaren 1960. Overigens woonde de architect zelf tot zijn dood in de toren.

In het Verenigd Koninkrijk behoorden de Londense architecten Alison en Peter Smithson tot de pioniers van het Brutalisme. Hun „Economist Building“, waar ze vanaf 1960 aan werkten, was het redactiegebouw van de Britse zakenkrant The Economist. Met zijn compacte ontwerp en gevel van sierbeton wordt het beschouwd als een baanbrekend voorbeeld van Brutalistische ontwerpprincipes. Naast administratieve gebouwen waren de Smithsons ook betrokken bij sociale woningbouw.

„Robin Hood Gardens“ is de naam van hun woonwijk in Londen, die in dezelfde periode werd gebouwd en in 1972 werd voltooid. Lange betonnen blokken, brede wandelpaden en groene ruimten kenmerken het complex, dat bestaat uit twee gebouwen met respectievelijk zeven en tien verdiepingen. Het westelijke blok werd in 2017 gesloopt vanwege de slechte staat. Een deel ervan werd bewaard door het Victoria & Albert Museum en gepresenteerd in een documentaire op de Architectuurbiënnale van 2018 in Venetië om de wereld de visie van de Smithsons op een beter stedelijk leven te laten zien.

Ook culturele gebouwen kregen hun steigers en omhulsel met een groot aandeel beton. Het hoofdgebouw van de bibliotheek van de Universiteit van Californië in San Diego, de zogenaamde „Geisel Library“, is een van de bekende brutalistische voorbeelden. Het werd ontworpen door William Pereira. Het sculpturale ontwerp is een symbiose van brutalisme en futurisme: in combinatie met het ontwerp van de afzonderlijke verdiepingen moesten de bogen van het gebouw eruit zien als handen die een stapel boeken omhoog houden.

In Londen is het National Royal Theatre, gebouwd tussen 1967 en 1976 naar plannen van Denys Lasdun, een interessant voorbeeld van een cultureel gebouw in Brutalistische stijl. Er werd hier veel zichtbaar beton gebruikt, waardoor de architectuur het onderwerp werd van veel publiek debat. Prins Charles zei dat het gebouw hem deed denken aan een kerncentrale. Londenaren verkozen het National Royal Theatre tot een van hun tien favoriete en tien meest gehate gebouwen in de stad.

Kerkbouw en zichtbeton gaan ook goed samen: Gottfried Böhm en Fritz Wotruba hebben dit bewezen. Böhm, bekend om zijn expressieve betonarchitectuur in expressieve kubusvorm, creëerde met de bedevaartskathedraal Neviges in Noordrijn-Westfalen van 1966 tot 1968 een van de grootste bedevaartskerken in het aartsbisdom Keulen. Hij ontwierp een hangende betonstructuur waarin de onderling ondersteunende wand- en plafondelementen een eenheid vormen. Van buitenaf ziet het sacrale gebouw eruit als een kubistische constructie met een gesloten oppervlak in sierbeton.

De Weense beeldhouwer en decorontwerper Fritz Wotruba ontwierp een kerkgebouw van betonblokken, terwijl de architect Fritz Gerhard Mayr de bouwplannen opstelde. De rooms-katholieke kerk „Zur Heiligsten Dreifaltigkeit“ in het zuiden van Wenen werd gebouwd tussen augustus 1974 en oktober 1976. Het bestaat uit 152 onbeklede betonblokken, waarvan de hoogste 13,10 meter meet. Het licht valt door eenvoudige glasplaten die in de onregelmatige ruimten tussen de blokken zijn geplaatst, wat resulteert in overlappende lichtstralen.

Onderzoeksgebouwen en experimentele architectuur hebben veel gemeen. In Berlijn Lichterfelde staat bijvoorbeeld de zogenaamde „Mäusebunker“, een voormalig dierenlaboratorium van het Charité-ziekenhuis. Het werd ontworpen door de architecten Gerd Hänska en Kurt Schmersow in het begin van de jaren 1970. Het gebouw werd voltooid in 1981. De romp van het gebouw bestaat uit een langgerekte en gekantelde afgeknotte piramide, waarvan het oppervlak volledig uit zichtbeton bestaat. Blauwgeverfde ventilatiebuizen doorboren het geveloppervlak van binnenuit – het lijken bijna geweerlopen.

De gevelopeningen aan de lange zijden zijn ontworpen als driehoekige raamelementen waarvan de tetraëders ook uit het gevelvlak steken. De „Mäusebunker“ zou eigenlijk worden gesloopt, maar afgelopen winter werd het met steun van de Berlijnse culturele scene uitgeroepen tot een modelproject van de Rijksdienst voor Monumentenzorg en zal het behouden blijven.

Wil je een andere stijlgeschiedenis? Als we vandaag de dag aan het kubisme denken, komen de namen van beroemde schilders als Pablo Picasso en Georges Braque of zeer gewaardeerde beeldhouwers als Alexander Archipenko en Henri Laurens in ons op. Maar de kunststroming had ook een centrale invloed op de architectuur.